kadaloob iyo keenadiid

Kadaloob iyo keenadiid  duqay weeye kasmaaloo,
dalkooda korkaa ka ilaashoo, iyagoon cidna maagin
oon gole waynaha keenin ,kashifa xaaladaynu marayno.

Kadaloob: Qoodhay iyo xeraday waa saaxiibkay keenadiid, saaxiib ii waran oo reerkii ka waran.

keenadiid: Sxb waa khayre, adigu ii waran oo ciyaalkii iyo guud ahaan reerkii ka waran.

Kadaloob: Saxiib aad ayaa loo wanaagsan yahay,inankii caruurta ugu roonaa oo aan filaayo inuu tahriibay oo aan sadex habeen guriga iman mooyaane.

Keenadiid: yaa, oo cid yay iskugu danbeeyeen.

Kadaloob: waar niyow ma baan daydayinoo, labadii cisho ee hore laymaba sheegin oo  islaantu way iga qarinaysay, saakana gurigii waan ka soo kala huunoo, arin yar oo  odayaashii reerku iskugu imanaayeen oo naloogu yeedhay ayaan usoo kicitamay, tiina markaan arkay dadka iskugu yimi fara badnidooda iyo in ay kii daaniye iyo qasbaaye  arinta maamulayaan ayaan iska soo dhaafay oo aan idhi tan waxba kaa soo gaadhimaayaane intay goori goor tahay dhulkaa ilaahay iskaga  foof tag.

Keenadiid: oo arintaa reerkii kulmisay maxay ahayd, ma inanbaa bixinayseen.

Kadaloob: kaw, oo bixin haday tahay miyaan sooba dhaafi laa, soo quruskayga maan  soo qaateen.

Keenadiid: oo hadaa maxaa jiray  ee reerkii kulmiyay.

Kadaloob: Waar wax kale may ahayne, kii aynu isku beesha ahayn ee wasiir kacaan ayaa kii Caaqil kadeed iyo odaygii Afwayne la soo hadloo yidhi ilaw ilaw  ujawaaba qolo maalin dhawayd  dawlada wax ka sheegtay.

 Keenadiid: oo odayaashii reerku goormay siyaasiyiin noqdeen.

Kadaloob: waar niyow intaad waxan oo su’aal boolis ah iyo tabaasida naga daysid, adigaa ilaahay adeerkaa kuu barakeyee, aanu cad ceeda iskaga dhaqaaqnee, bal mar uun jibadu ha kaa yeedho oo  halagugu baxsado.

Keenadiid: waar kadaloob,imika seed tahay, maxaa kaasiya ee aad la jeed jeed sanaysaa, bal caadi  noola hadal oo si fiican noogu waran.

Kadaloob: Niyow maxaanu caadi u hadalnaa, ilaa buurtii ayaanu soo lugaynoo cad- ceedaa na saarane.

Keenadiid: bal ina mari soo qadaynee.

Kadaloob: waar niyow anigu qado kaamo rabee,waxaan caruurtii ula tago iidhiib.

Keenadiid: waar waxaad rabto anigaa ku siine ina mari aad lafahaaga wax usii cuntide.

Kadaloob: Saaxiib waad mahad santay ee aniga iska kaydir, adna markaa iska qado tag.

Keenadiid: Waar niyow dee beryahan danbe kadaloob kaan aqaanayba ma tihid, niyow waa maxay waxan oo kacsanaani.

kadaloob: Niyow ma waxaanaan kacsanaanbaa, ka soo raynba malaha oo maalin kasta way ka sii daraysaaye.

Keenadiid: Sxb kamay sii darteene adiga iyo inta kula midaa uga sii daraysee,Sxb aan kula taliyee intaad afmiishaarnimadan iyo afkan aad kiraynayso iska dayso, ilaahay intaad barido, wax dhaama waydiiso oo subaxii intaad goor hore kacdo,kallahoo kol aad kuuli gasho ilaahay arsaaqad xalaala waydiiso.

kadaloob: waar keenadiid,hadaa ma tan ragba wada cunaayo ee aan afkayga ku goosto ayaa xaaraana.

 Keenadiid: kkkkkkkkk, waar haadaa ma xalaalbaa,waar miyaanad ogayn, ileen kan ku siinayaa qasnad uu leeyay oo bakhaar u taal kaa siin maayee, in waxan aad cunaysaa tahay hanti umadeed oo ay tahay cashuurtii laga ururiyay hooyooyinka danyarta ah ee maalin kasta shanta xabo ee xabuuba la fadhiya cad ceeda.

 Kadaloob:haa waan ogay,laakiin maan xadine aniga waxa isiiyay kii cashuurta  aad sheegayso loo dhiibay, ee hooyooyinka aad sheegaysaa siiyeen.

Keenadiid: oo taasi, cidii doontaaba ha ku siisee, cunisteeda ma xalaal baad u haysataa.

Kadaloob: hadaanay cunisteedu xalaal ahayn, hadaa ma kaydinteeda iyo qasnad ku haynteeda ayaa xalaala, waar hadii aan la cunin oo aan dadka wax looga dhiibin soo aboorka iyo jiiku cuni maayaan.

Keenadiid: Saaxiib horta ma taqaan waxa cashuurta loo qaado  ee ay tarto.

Kadaloob: dee maxay tartaa, waxa loogu talo galay in madaxda kursiga ku fadhidaa manaafacaad sado, oo si madax tinimaddoodu u muuqato ay ka iibsadaan  gawaadhi ay xafiiska ku yimaadaan iyo guryo ban galooyina oo lagu soo booqdo, dee waxan aanu ka cunaynaana waa dhac dhacuun aanu ku difaacayno karaamada madaxda iyo haybada qaranka, ileen niyow dadkan aad arkayso waxa badan inta afxumada iyo aflagaadada madaxda ku dheeraysa ee aan waxba kala garanayne.

Keenadiid: waar kadaloob, ileen habeenba maad jirin, waar imika miyaad waalan tahay mise waad is yeel yeelaysaa.

Kadaloob: hee.

Keenadiid: Waar naga aamu waad waalantee, waar ma cashurtaad imika leedahay waxa leh madaxda, waar waxaan mushahrka iyo inta hawlaha xafiisyadooda loo qoondeeyay ka ahayn kuma laha, waliba inta danbena iyagu maaha  inay siday doonaan ugu tagri falaane waa in lagula xisaabtamaa.

 Kadaloob: horta habaar waa dibada ee yaynaan is habaarin, ta kale hadii aanay sidaa aan sheegaayo ahayn, oo aan cashuurtan madaxda loogu talo gelin, siday wax u kala soconayaan, waata saddexaade hadii aanay sidaa ahayn, madaxdu marka sidaa loo magacaababa halkay ka keentaa gaadhigan biyaha tufaaya ee ay markaba fuusho iyo gurigan kala jiidan ee marka la dhisaayo kuuliga wax ka dhisayaa aanu is arkayn.

 Keenadiid: waar meel baas oo ay eedaan ayay ka keenaane, cashuurta waxa loogu talo galay, in  dawladu dadka ugu adeegto oo ay ugu samayso wadooyin, iskuulo, biyo, laydh, cisbitaalo, shaqo abuur iyo wax kasta oo kale oo daryeelka iyo horumarinta bulshada ah.

Kadaloob: waar imika adiga laftaada maxaa kaasiya miyaad riyoo naysaa, waar biyahaad sheegayso booyado ayaa lacag  noogu shuba,, laydhkiina xalaydaa wuu naga go’naa oo lacag yaroo bishii hore baaqi nagaga ahayd iyo intii bishan oo aanan wali bixin ayaa shirkadii lahayd nooga goosatay, shaqada aad sheegaysana shaqo la’aani waa waxa inankaygii curad ku kalifay tahriibka.

 Keenadiid: hadii aad adiga iyo inta kale ee afku xoog laha ahi garataan in aaad cunista ka daysaan oo halka aad madaxda ka waydiinaysaan waxaad maalintaa cunaysaan, aad tidhaahdaan waxaanu rabnaa wadooyin, laydh, biyo iy cisbitaalo waa laydiin samayn  lahaa, ee idinku bal isku noqda, hadii kalena waligeed cidi idiin samayn mayso.

Kadaloob: waaryaa keenadiid oo hadaanu anagu intaa garan waynay madaxdu iyadu miyaanay caqli iyo garaad midnaba nagu dhaamin oo intaa aad adigu garanayso iyadu garanayn, waar waxay ila tahay kol hadii waxaa aad sheegayso oo dhan aanu dawlada ku leenahay, in waxan yar ee aanu  madaxda ka qaadnaana yahay xaqayagii oo ilaahay si kale noogu soo celiyay,waliba sidaa marka la eego anagaa dawlada daalac ku leh.

Keenadiid: Saaxiib intaana iska daa, iyagana ilaahay ayaa kala xisaabtami.  

Kadaloob: waaryaa, waaryaa ninoow idhagayso, waa xaaraan uun baad na leedee, anigu waxaanaan lahayn maan cunin, raga kalena waa ila miduune waxba ha ka sheegin.

 Keenadiid: oo ma waxa aad leediin xoolaha umada laga soo ururiyo ee laga soo saaray jeebka danyarta.

Kadaloob: waar maya, taa aniga maxaad iiga sheegaysaa, waar gurigayga cashuurbaan ka bixiyaa, adeerkay isna meheradiisa cashuur ayuu ka bixiyaa, ededay iyana sidoo kale guriga iyo kolaygaba lacagbaa laga qaadaa,intayadaa midnabana dawlada aad sheegaysaa laydh, biyo iyo shaqo midnaba kama helno, wadada guryahayaga tagta markii xaafadu ka yaabtay dhagaxa , xaafadaa intay wax isku dardarsatay waxoogaa dhagixii qor qortay oo sintay, anigaa kula hadlayaa ugu yaroo boqol aan feedh iyo laad ku keenay ayaan ku daray. Markaa saaxiib yaynaan is wareerin.

Keenadiid: Saaxiib waxba yaynaan isku xiiqine bal adigu nin wayn ayaad tahaye intaad dib isugu noqoto kolba tii aad door moodo samee,imikana intaad iska tagto waxaad sii martaa tukaankii wax walba haye ee xaafada ku yaalay, isna anigaa la sii hadlaaya.

Kadaloob: waad mahad santay saaxiib, dee tan aad sheegaysana, talada waynu isku leenee anigaa isku noqonaaya.

Keenadiid: waayay Saaxiib, allaa macaka.

Kadaloob: waaryaahe, dee ninku si wayn ayuu ila hadlaa,yaa,yaa,yaa, cajiib, iga walla beriba horta waa in aan kii kacaan wasiirkiisana mooyee u tagtaa oo aan idhaahdaa  maxaa horta adiga iyo dawladaadu noo qabateen ee aanu maalin walba idinku difaacnaa ee aanu tol, sokeeye iyo xididba isku seegnay.

Lasoco………………..

Qalinkii: Qaryaqaan Jamaal Xuseen Axmed (Mandeela).

Phone:4122290.

Arinta Boorama: Suldaanka Halbaa seegay, Xukuumadana Halbaa seegay.

Maalmahan sida aynu la socono, inkasta oo aanay sidaa u sii buurnayn, waxa Gobolka awdal ka taagnayd xaalad cakiran oo curatay horaantii bishan December ee aynu ku jirno, kadib markii suldaan kamida odayaal dhaqameedka gobolka awdal uu buuraha galay, kuna dhawaaqay inuu ka goostay Somaliland. Xukuumaduna dhinaceeda ay arintaasi kaga fal celisay in ay ciidamo tiro badan udirto gobolka awdal, xabsigana dhigto laba xildhibaan oo kamida xildhibaanadii shacbigu soo doortay ee golaha deegaanka degamada awdal oo arinta suldaanka ka hadlay.

Hadaba marka la eego talaabada suldaanku qaaday iyo tan xukuumadu kaga fal celisayba waxa la odhan karaa labada talaboba waa qaar aan loo meeldayin oo iyadoo aan talada la rog-rogin,si fiican looga baaraan degin lagu talaabsaday.

Hadii aan ku horeeyo ta hore, waa ta suldaankee, suldaanku hadii uu wax tawday  waxa la gudboonaa inuu qaado talaabo kasta  oo aan ka ahayn mid colaadeed oo uu ku muujinaayo tabashadiisa iyo tan gobolka awdalba, balse may ahayn iyadoo boorama ahayd halkii qaranimada Somaliland salka loogu taagay, awdal na ay hogaanka talada dalka haysay sideed sanadood oo xidhiidha, in uu maanta tabasho yar oo beri dhamaanaysa uu ugu dhawaaqo inuu Somaliland ka goostay oo uu kiciyo fidno hadii ay sii socoto aan cidna u aabo yeelayn oo isaga, gobolka awdal iyo guud ahaan shacbiga reer Somaliland ba dhaxal siin karta arin aan si fudud looga soo waaqsan Karin.

Waa talabaade, xukuumadu iyadoo aan marnaba muran ka taagnayn in iyadu masuul ka tahay amniga iyo midnimada qaranka somalilandba,sababta ciidanku u jiraana tahay sugida amniga qaranka iyo difaacida xuduudihiisaba,hadana waxa hubaala in aan adeegsiga awooda ciidan marnaba ahayn mid kaligeed ku filan sugida amniga iyo midnimada qarankani jamhuuriyada Somaliland, balse markasta loo baahan yahay in shacbiga reer Somaliland noqdo mid ku wada nool isfahan iyo is qan cin, wax kasta oo dhacana loo maareeyo si xilkasnimo iyo xikmadi ku dheehantahay.

Arinta suldaanka ee hada taagana waxa runtu tahay in talaabada ay xukuumadu qaday tahay mid fari ku godan tahay oo dadbadani wax iska waydiinayaan, iyadoo dadbadani aaminsan yihiin in xukuumada iyo suldaanku wada socdaan oo aanay laboba kala ahayn, oo xukuumadu halkaasi ka baandhaynayso mudo kordhin loo samyo, waayo, talaabada ay xukuumadu qaaday maaha tii  ugu haboonayd, ee hadii aanay si kale ba wax u jirin, waxa biyo kama dhibcaana in xukuumadu qardo jeexday, oo ay ka baydhay jidkii iyo tubtii Somaliland ku soo caano meeshay ee wada hadalka, wada xaajoodka, is qancinta iyo islaab xaadhashada.

Taas macnaheedu maaha in aan difaacaayo falka uu suldaanku sameeyay, balse waxa meesha yaalaa waxa weeye, iyadoo aynu ogsoonahay in talaabada suldaanku qaaday tahay mid xidhiidh la leh oo uu ka faa’idaystay tix gelin la’aantii tabashadii gobolka ee ay odayaal dhaqameedka gobolka awdal hore ugu soo gudbiyeen Madaxweyanaha jamhuuriyada Somaliland mudane Axmed Maxamed Maxamuud (siilaanyo), in aan cududa ciidan ee ay xukuumadu ku daad guraysay gobolka awdal sidii aynu dawlad kale ishayno iyo talaabooyinka kale ee ka danbeeyay ee ay xataa ku xidh xidhay xildhibaanadii sharcigu xasaanada siiyay ee shacbigu soo doortay, aanay ahayn talaabooyin wax wanaajinaya ee  ay yihiin qaar arinta uga sii daraaya oo  xaalada sii kicinaaya, islamarkaana taageero hor leh siinaaya suldaanka diboodka ah ee aan waxtaagero ah ka haysan labeenta, wax-garadka iyo guud ahaan shabiga maamuuska iyo sharafta huwan ee gobolka awdal.

Si kastaba ha ahaatee, arinta Gobolka Awdal ee aan ilaa hada xal loo helin, canaanteedu maaha mid ku kooban xukuumada, balse waa mid saraan dhamaan wax garadka Somaliland oo uu ugu horeeyo Golaha Guurtida Somaliland oo arintan iyo kuwa kale ee la midka ahiba yihiin ujeedii Golaha Guurtida loo aasaasay, iyadoo marka la eego ilaa hadda sida Golaha Guurtidu u aamusan yahay ee aanu arinta waxbaba uga odhan, lays waydiin karo su’aal ah,toloow Goluhu ma waxa uu hadlaa marka ay taladu murugto ee ay wax kastaa qasmaan,oo waxa uu sugayaa inta dhanlaaxda lays qaadaayo, mise beryahan danbe goluhu wuu  dhalan rogmay oo ilaa xukuumadu dirto ma dhaqaaqaayo oo waxa uu sugayaa inta xukuumadu u gacan haadinayso ee ay dhaqdhaqaajinayso.

Ugu danbayn Somalidu waxay ku maahmaadaa “ Belo daaman la qabto ayay leedahaye, dabo la qabto malaha” ee waa in sida ugu dhakhsaha badan arinta ugalaan Guurtida iyo wax garadka kale ee Somaliland, haday yihiin sulaadiinta,cuqaasha, culimo awdiinta, aqoonyahanka iyo cid kasta oo kale oo arinta arin ka gaysan karta oo arinta wada hadal lagu dhameeyaa.

 Sidoo kale xukuumaduna waa in ay fiiro dheer yeelataa, oo ay si mug leh uga fiirsataa talaabooyinka ay qaadayso, talaabooyinkeeduna noqdaan qaar caqli fayoow lagu eegay, oo ka fog xamaasad iyo istaawin,arintanna uga danbaysaa culimo awdiinta, aqoon yahanka iyo odayaal dhaqameedka gobolka awdal oo ay wehelinayaan wax garadka kale ee Somaliland, oo ay ugu horeeyaan sulaadiinta, cuqaasha, culimo awdiinta iyo aqoonyahanka,adeegsiga awooda ciidana noqotaa xalka ugu danbeeya ee lagu ciiro marka waxa kale oo dhami shaqayn waayaan ee laga  caalwaayo, tabashada guud ee ka jirta  gobolka awdalna ay xukuumaddu ilaa xad intii macquula ka jawaabto, xildhibaanada xidh xidhanna ay sida ugu dhakhsaha badan xoriyadooda ugu celisaa.

Qalinkii: Qaryaqan Jamaal Xuseen Axmed.
Phone: 4122290.

Garsoor Madax-Bannaan Baa Caddaalad Laga Sugaa. Qalinkii: Garyaqaan Cabdishakuur Cali Muxumed (Good Lawyer)[i]

1.                   HORDHAC

Cadli dooja mooyee

Wax kaloo rag deeqoo

Dadka lagaga eed baxo

Nin u doonay heli waa’.

-         Maansadda Daba-taxan,

-         Abwaan Maxamed Xaashi Dhamac Gaarriye

Ilaa iyo maalintaan garaadsaday waxaan maqlaa in caddaalad-darro baahsani ay dalka ka jirto, waxaan la kulmay oo aan la sheekaystay dad badan oo caddaalad-darro ka cabanaya, waxaan akhristay qoraalo faro badan oo ka hadlaaya caddaalad-darrada dalka ka jirta. Sidaas darteed, dhegahayga, indhahayga iyo garaadkaygu ba waxay ku koreen dal ay caddaaladu ilmaynayso oo ay u baholyoowday caadilkii noolayn lahaa ee ehelkeeda ku simi lahaa. Caddaalad-darradaasi aad baa looga hadlaa; caalim iyo caamo ba way ka hadashaa, aqoonyahanka iyo jaahilkuna way ku murmaan, dulmanaha iyo daalinkuna way ka sheekeeyaan. Waxaa laysku raacsan yahay in Garsoorku uu yahay kan ku guul-dareystay inuu abuuro caddaalada isla markaana noqday hooyga caddaalad-darrada ilaa ay caan noqotay odhaahdani “Ilaahay Meeshaasi nama geeyo”. Waxaa se muuqata in aanu dadka badankiisu u dhuun daloolin halka ay sartu ka qudhuntay; Haddii nidaam Garsoor oo madax-banaani aanu jirin ama Garsoorku aanu u madax-banaanayn shaqadiisa waa inaan caddaalad laga sugin ba.

Qoraalkaygani wuxuu ku saabsan yahay xidhiidhka ka dhaxeeya caddaalada iyo madax-banaanida Garsoorka, waxaanu iftiiminayaa in caddaalad la gaadhi karo oo qudha marka uu Garsoorku u madax-banaanado shaqadiisa; marka uu ka nabad-galo faro-galin kaga timaada waaxyaha kale ee qaranka sida golayaasha fulinta iyo sharci-dejinta iyo dadweynaha guud ahaan. Qoraalkani wuxuu sharaxaad ka bixinayaa waxyaabaha aasaaska u ah madax-banaanida Garsoorka si caddaalad loo helo.

2. WAAXYAHA IYO AWOODA QARANKA

Sharciga saddex gole ka kooban

Haddana guri qudhi istaadho!

-         Maansadda Gunnaad

-         Abwaan Xasan Dahir (Weedhsame)

Sida ku xusan qodobka 37aad farqadiisa 2aad ee dastuurka Jamhuuriyadda Soomaaliland “Dhismaha Qaranku wuxuu ka kooban yahay saddex waaxood oo kala ah; Xeer-dejinta, Fulinta iyo Garsoorka. Kala xadaynta awoodaha saddexda waaxood waxay noqon doonaan sida uu dastuurku dhigayo. Waax waliba awooda uu dastuurka u gaar yeelay way u madax-banaan tahay.”

Mabda’a kala saarista awoodaha Qaranku (Seperation of Power) wuxuu ka kooban yahay laba arrimood; kala saarista awoodaha waaxyaha Qaranka iyo is-kaantaroolid iyo is-dheelitiris ka dhaxaysa saddexda waaxood ee Qaranka. Waa ta koowaade, saddexda waaxood ee Qaranka mid kasta ba dastuurku awood ayuu u gaar yeelay; Xeer-dejintu waxay awood gaar ah u leedahay awooda xeer-dejineed ee Qaranka (Eeg Qod.38aad ee dastuurka), Fulintu waxay awood gaar ah u leedahay fulinta qorsheyaasha iyo shuruucda Qaranka (Qod.80aad.Dastuurka), Garsoorkuna wuxuu awood gaar ahaaneed u leeyahay u gar-naqa ka dhaxeeya Goleyaasha Dawladda, dadka iyo Goleyaasha Dawladda ; iyo dadka dhexdooda (Qod.97aad.Dastuurka).

Waa ta labaade, mabda’a kala saarista awoodaha waaxyaha Qaranku wuxuu ku qotomaa in aan waaxyaha si dhameystiran gacanta looga gelin waax kasta awooda u gaarka ah laakiin ay waax kastaa kaantarooli karto waaxyaha kale iyadna la kaantarooli karo (Check and Balance). Tusaale ahaan, Mashruuc-sharci kasta oo baarlamaanku ansaxiyaan wuxuu dhaqan-gal noqdaa markuu Madaxweynahu saxeexo  (Qod.38(2), 76aad dastuurka). Madaxda uu Madaxweynahu magacaabo sida wasiirada waa inay ansaxiyaan Golaha Wakiiladu (Qod.53(1).Dastuurka), xeer aanu baarlamaanku samaynin Garsoorku ma isticmaali karo. Garsoorku wuxuu burin karaa xeer ay Xeer-dejintu soo saartay haddii uu ka hor imanaayo dastuurka iyo shareecadda islaamka (Qod.98(1)(j).Dastuurka).

Inkastoo mabda’a kala saarista awooda Qaranku (Seperation of power) uu saddexda waxood ee Qaranka mid kastaba u gaar yeelay awood u gaar ah haddana waaxda Garsoorku waxay labada waaxood ee kale kaga liidata nidaamka damaanada shaqo. Haddii xubnaha goleyaasha Fulinta iyo Xeer-dejinta ay dadku si xor ah u soo doortaan, muddo cayiman oo aan cidi xilka ka qaadi karina ay xilka hayaan, dadku si xor ah uma doortaan Garsoorka ee waxaa magacaaba oo xiliga iyo markay la noqotana xilka ka qaada Guddida Caddaalada oo labada waaxood ee kale ay xubnaha ugu badan ku leeyihiin. Garsoorku wuu ka mushaharaad yar yahay labada waxood ee kale, mushaharkiisana waxaa go’aamisa Xeer-dejinta waxaana gacanta ku haysa Fulinta. Sidaas darteed waxaynu odhan karnaa Garsoorku ma madax-banaana. Haddii aanu Garsoorku madax-banaanayna dhexdhexaad ma noqon karo.

3. MADAX-BANNAANIDA GARSOORKA

Dastuurka Jamhuuriyadda Soomaaliland wuxuu xusayaa in waaxda Garsoorku ay hawlaheeda u fulinayso si waafaqsan dastuurka, iyada oo ka madax-banaan waaxyaha kale ee Qaranka (Qod.97(2).Dastuurka). madax-banaanida Garsoorku waxay muhiim u tahay dhex-dhexaadnimada Garsoorka ee dabaqaada sharciga, ilaalinta xuquuqaha aasaasiga ah ee aadamaha iyo gaadhista caddaalad aan dib-u-dhac lahayn.

Madax-banaanida Garsoorka waxaa lagu macnayn karaa in Garsoore ama hawl-wadeen kasta oo Garsoor uu u madax-banaanaado inuu ka go’aan gaadho arrinta markaasi hortaala ee uu ka garsooraayo isagoo ka shidaal qaadanaaya dhacdooyinka horyaala, addeegsanayana fahamkiisa sharci, isla markaana aanay jirin cid saamayn ku yeelata, khiyaamo ama caddaadis toos ah iyo mid aan toos ahayn oo kaga yimaada cid kale.

Madax-banaanida Garsoorku maaha in Garsoorku uu ka madax-banaanaado Xeer-dejinta iyo Fulinta oo keliya ee waa inuu sidoo kale ka madax-banaanaadaa Siyaasadda, Qabyaaladda iyo cid kasta oo saamayn ku yeelanaysa ka go’aan gaadhista arrin Garsoorka hortaala.

3.1.            Ka Madax-Bannaanshaha Fulinta ee Garsoorka

Ugu horayn Garsoorku waa inuu lahaadaa awood uu kaga madax-banaanaado Xeer-dejinta iyo Fulinta, taasina waxay iman kartaa marka uu Garsoorku leeyahay awood lamid ah kuwa labada waxood ee kale. Taasi se ma jirto oo Garsoorku maaliyad ahaan iyo mansab ahaan ba wuxuu u hoos fadhiistaa labada waaxood ee kale. Mudane Cabdiqaadir Jirde, mar uu ka hadlaayey kulan hawleed lagu falanqeeyey Garsoorka Soomaaliland oo ay qaban-qaabisay Akaadimiyada Nabada iyo Horumarka Soomaaliland 2002dii ayaa wuxuu yidhi:

“Nidaamkeenu [dawladdeed] wuxuu ku salaysan yahay saddex waaxood oo dawladda ah oo kala baxsan. Saddexda waaxood waxaa loogu talo-galay inay dastuur ahaan iyo shaqo ahaan ba midba mida kale ay xakamayso iyo inay mid kastaa ba lahaato awoodii iyo agabkii ay ku gudan lahayd waajibaadkeeda dastuuriga ah. Nasiib-darro, Garsoorku waa waaxda ugu awooda liidata saddexdooda. Waxba si toos ah uguma darsaddaan ka hadalka miisaaniyadda, cid afkooda ku hadashaana ma jirto. Annagu, haddaanu Baarlamaanka nahay, markaanu ugu yareysano, markaanu miisaaniyadda ka dooddayno waxaanu dalban karnaa in la noo kordhiyo miisaaniyadda. Dhinaca kale, Garsoorku waa agoon oo malaha awood, waanu ka khayraad yar yahay labada waaxood ee kale. Waa dhibaato siyaasaddeed, waxaanay u baahanaysaa go’aan siyaasaddeed si kor loogu qaado meeqaamka Garsoorka”

Arrinta kale ee caqabadda ku ah madax-banaanida Garsoorku waa in miisaaniyadda Garsoorka badankeedu ay gacanta ugu jirto Wasaaradda Caddaalada iyadoo aanu jirin sharci arrintaasi Wasaaradda awood u siiyey, Wasaarada Caddaaladu waxay gacanta ku haysaa mushaharka Garsooreyaasha oo dhan marka laga reebo Maxkamadda Sarre. Wasaaraddu waxay gacanta ku haysaa dhammaan miisaaniyadda Maxkamaddaha hoose. Sidaas darteed, Wasaaradda Caddaaladu iyadaa maamusha dhammaan hawl-wadeenadda Garsoorka, marka laga reebo Garsooreyaasha Maxkamadda Sarre oo qudha.  Taasi waxay caqabad ku tahay madax-banaanida Garsoorka, waxaanay cadaynaysaa inaanu Garsoorku si madax-banaan u gudan karayn hawlahiisa dastuuriga ah isla markaana aanu gaadhista go’aan caddaalad ah u madax-banaanayn. Sida ku qoran warbixin laga diyaarshay Kulan hawleedkaasi lagaga dooddayey Garsoorka Soomaliland ee ay Akaadimiyadda Nabada iyo Horumarka Somaliland qabatay 2002dii, mid kamid ka qayb-galayaasha ayaa ka dhawaajiyey arrintani;

“Inta aanu go’aan gaadhin, Garsooreha waxaa laga codsanayaa inuu tageero dhinac ama in aanu go’aan soo saarin ba. Haddii uu samayn waayo sidaasi lagu amray, waa la eryayaa ama wuxuu waayayaa mushaharkiisa [...]xidhiidhkani ka dhaxeeya Wasaaradda [caddaalada] iyo Garsoorku waa mid qayrul-dastuuri ah. Waxaa loogu talo-galay in Wasaaradda door loo sameeyo iyo si loo siiyo awood ay ku kaantaroosho Garsoorka. Wasaaraddu waxay ahayd inay Xeer-ilaalinta uun la shaqeyso, si ay xukumadda uga caawiso dhaqan-galinta shuruucda. Dhammaan Maxkamadduhu waa inay hoos tagaan Maxkamadda Sarre maamul ahaan ama loo sameeya maamul madax-banaan.”

3.2.            Guddida Caddaalada

Guddida Caddaaladu sida uu dastuurku dhigaayo waa hay’ada hoggaamisa maamulka Garsoorka, waxaanay ka kooban tahay toban xubnood oo kala ah Guddoomiyaha Maxkamadda Sarre, 2da Garsoore ee ugu darajada sarreeya Garsooreyaasha Maxkamadda sarre, Xeer-ilaaliyaha Guud, Agaasimaha Wasaaradda Caddaalada, Guddoomiyaha Hay’adda Shaqaalaha iyo 4xubnood oo labada gole ee Xeer-dejintu soo magacaabaan. Runtii, daciifnimadda hay’addani waa caqabad ugu culus ee Garsoorka ka hortaagan inuu madax-banaanaado. Waana caqabad dastuuri oo maahan mid cid gaar ah lagu eedayn karo.

Hay’addani wixii ka horeeyey 2011ka xafiis iyo shaqaale toona may lahayn, oo magac-u-yaal ayay iska ahayd. Imika oo ay xafiis iyo shaqaale yeelatayna, inkastoo taasi ay tahay yididiilo soo korodhay haddana weli tamar darnidii Guddida Caddaaladu way jirtaa. Guddida Caddaaladu waa hay’adda ugu sareysa Garsoorka, waxaana ayaan-darrada Garsoorka haysata kamid ah in aanay guddidani si madax-banaan u shaqayn karayn. Arrintani waxaa u sabab ah laba arrimood oo kala ah, arrinta kowaad oo ah xubnaha Guddida Caddaalada oo marka hore ba si khaldan oo qabyaalad isir ku leh loo soo xulay iyadoon loo egayn aqoon, karti iyo dhaqan-yaqaanimo midkoodna. Taasi oo keentay in mar kasta oo Garsooreyaal la magacaabaayo in Guddidu ku magacoowdo nin jeclaysi iyo qaab qabyaaladaysan.

Arrinta labaad waa xubnaha Guddida Caddaalada oo qaarkood ay yihiin masuuliyiin xilal kale haya oo badanaa iyaga ba uu loolan dhex maraa. Tusaale ahaan, waxaa joogto ah muranka iyo khilaafka soo noqnoqda ee ka dhaxeeya Guddoomiyaha Maxkamadda Sarre, Xeer-ilaaliyaha Guud iyo Wasaaradda Caddaalada. Xubnahani waa xubnaha u taliya guddida, go’aankuna iyaga ayaabu badanka ka go’aa, halka xubnaha kale ay ka yihiin codeeyeyaal. Xubnahani waa kuwa ku loolama awooda maamul ee Guddi Caddaalada. Arrintani waxaa sabab u ah xidhiidhka wada shaqayneed ee hay’adaha Garsoorka iyo Wasaaradda Caddaalada oo aan cadayn.

Dastuurka qodobkiisa 106aad wuxuu cadaynayaa in Wasaaradda Caddaaladu ay u xil-saaran tahay fulinta Go’aannada Maamul ee ka soo baxa Guddida Caddaalada iyo in  xeer gaar ahi uu qeexi doono wada shaqaynta Wasaarada Caddaalada iyo hay’adaha Garsoorka.  Arrintu imakase sidaasi way ka duwan tahay oo marka laga yimaado fulinta go’aanada maamul ee Guddida Caddaalada, Wasaaradda waxaa la siiyey awoodo kale oo ay kamid yihiin maamulka maxkamadaha sida kaaliyeyaasha, agabka Maxkamadaha iyo iyadoo ay Wasaaraddu gacanta ku hayso ba miisaaniyaddii Maxkamadaha. Taasi waxay dhalisay in Wasaaradda Caddaaladu ay isku aragto inay tahay hay’adda ugu sareysa caddaalada dalka, oo hadday hore u ahaan jirtay Wasaaradda Caddaalada maanta waa Wasaaradda Caddaalada iyo Arrimaha Garsoorka. Haddii ba ay arrintu sidaasi u cadahayna uma baahnin in aynu is weydiino Garsoorku miyuu madax- banaan yahay.?

Hay’addii ugu sareysay Garsoorku haddii aanay sidii loo baahnaa u shaqaynayn, oo magacaabistooda iyo dadka ay iyagu magacaabayaan ba ay salka ku hayso qabyaalad iyo nin jeclaysi, caddaalad in la sugaa waa baabaco timo ka eeg.  Hadday Wasaaradda Caddaaladuna noqotay Wasaaradda Garsoorka iyadna in caddaalad la arkaa waa cadceedoo galbeed ka soo baxday.

3.3.            Magacaabista iyo Muddada Xilka Garsooreyaasha

“Garsoorku waa baadi-irmaan oo godlatay, cid kastaana ay maalayso. Sidaas darteed buu reer waliba u rabaa inuu Garsoore yeesho – taasina waa ta kharibtay Nidaamka”

-         Cusmaan Xuseen Khayre (Shunu) (APD, 2002)

Si caddaalada loo gaadho, Madax-bannaanida Garsoorka waxaa ugu muhiimsan in Garsoorahu uu noqdo qof madax-bannaan oo aanu noqon qof cid kale kursiga u fadhiya. Si uu Garsoorahu u madax-bannaanado waa in aanu markiisa hore ba noqonin qof nugul oo magacaabistiisa ay cid gaar ahi ugu mano-sheegaynayso hadduu yahay reerkiisa iyo cid kale toona. Garsooraha waa in lagu magacaabaa kartidiisa iyo heerka ay aqoontiisa sharci gaadhsiisan tahay, markaasuu noqon karaa qof isku kalsoon oo caddaalad xukumi kara. Waxaa kale oo iyadna muhiim ah in Garsoorahu uu ka badbaado in lagu cabiidsado xilka oo aanu noqonin qof u baqa xilkiisa. Garsoorahu ma madax-bannaana inta uu og yahay in xiliga la doono xilka laga qaadi karo weliba sabab la’aan. Labadaasi arrimood ee aan kor ku sheegay waa arrimaha sababta u ah caddaalad-darrada baahsan ee dalkeena ka jirta. Qof la hayste ahi caddaalad ma xukumi karo.

Waddamada caalamka badankoodu muddada xilka Garsooreyaasha way cayimaan; waddamada qaarkood Garsooraha xilka lagama ba qaadi karo ilaa uu gaadho da’da hawl-gabka (retirement age) haddaanu akhlaaq xumo ku kicin ama aanu sharciga ku gefin. Wadamada qaarkoodna muddo cayiman oo aan la cusboonaysiin Karin ayuu Garsoorahu xilka hayaa, tusaale ahaan, wadamada Yurub badankooda Garsoorahu wuxuu xilka hayaa sagaal sanno oo aan soo noqosho lahayn, sagaalkaasi sanno xilka lagama qaadi karo haddaanu akhlaaq xumo ama fal sharciga khilaafsan ku kicin.

3.4.            Xaaladaha Shaqo iyo Amniga Garsooraha

Arrimaha kale ee loo baahan in Garsoorahu uu ka madax-bannaanaado waxaa kamid ah arrimaha khuseeya shaqadiisa sida amniga iyo mushaharkiisa oo aan sugnayn.  Mushaharka Garsooreyaashu wuxuu ka liitaa mushaharka dhigooda Waaxaha kale iyo shaqaalaha dawladda qaarkood. Taasina waxay Garsoorahii ka dhigtay qof aan shaqadiisa ku imaan qabin oo laaluush qaate ah. Amniga Garsoorahu ma sugna, oo Garsoorayaashu keligood ayey dadka dhex lugaynayaan iyagoon hub iyo gaadh toona lagu tageerin. Waxaan aad u yaabaa markaan arko gaadiidka dawladda ee ay wataan shaqaalaha Wasaaraduhu sida Agaasime Waaxeedyada iyo sida Garsoorayaashu ay lug ama basaska dadweynaha ugu yimaadaan shaqadda, labada iyamaa mudan tolow! Waxaa dhacda in Garsooreyaasha ay dariiqa u sii galaan tuugta ama dambiilayaal ay hore u xukumeen. Taasi waxay ina tusinaysa inaanu caddaalad xukumi karayn qof baahan oo aanu amnigiisuna sugnayn.

4. SOO JEEDIMOOYIN

1.   Madax-bannaanida Garsooreyaasha; Mushaharkooga, Gunnooyinkooga, Amniga, Muddada xilka, Xaaladaha shaqada iyo Da’da hawl-gabku ba waa inay sharci ku xusnaadaan.

2.      Guddida Caddaaladu waa inay noqotaa Guddi Madax-bannaan oo Garyaqaano u badan oo aanay ku jirin Agaasimaha Guud ee Wasaaradda Caddaalada, Guddoomiyaha Hay’adda Shaqaalaha iyo xubnaha ay Xeer-dejintu soo magacoowdo. Sidaas darteed waa in la badelaa qodobka 107aad ee dastuurka.

3.      Garsoorku waa inuu miisaaniyadiisa u madax-bannaanaadaa oo aanay gacanta ku haynin Wasaaradda Caddaaladu.

4.    Muddada Xilka Garsoorahu waa inuu noqdaa wakhti cayiman oo aan xilka laga qaadi Karin haddaanu akhlaaq-xumo ama fal sharciga khilaafsan ku kicin.

5.      In la sameeyo xeer hoosaadka anshax-marinta Garsooreyaasha

6.   Garsoorku waa inuu qortaa shaqaalaha Maxkamaddaha si waafaqsan Xeerka Shaqaalaha Dawladda.

7.     Madaxweynahu in aanu soo jeedin Karin xilka qaadista Guddoomiyaha Maxkamadda Sarre sabab la’aan iyo in xil ka qaadista Xeer-ilaaliyaha Guud lagu xidho ansaxinta Golaha Wakiiladda.

8.  In la cadeeyo xidhiidh wada shaqayneed ee Wasaaradda Caddaalada iyo hay’adaha Garsoorka