The law helps people
achieve their goals, and protects people from each other and from the state”
“Sharcigu waxa uu u
suurtageliya dadka inay himilooyinkooda gaadhaan, dadkana waa kala illaaliyaa,
dawladdana waa ka illaaliyaa”
Sannadkii 1995 aniga
oo joogaa magaalada Djibouti, ayaa waxa noo sheekeeyay Mareeyihii Huteelka
Sheraton Djibouti oo ay waqtigaas ay lahayd dawladdu, ayaa sheekadii noogu
bilaabay, “Waxa dhowaan ku soo degay huteelkan [Sheraton] nin maalqabeen ah oo
waddanka Kuuriyada Konfureed (South Korea) ka socda. Ninkaasi waxa uu ii
sheegay inuu sharkado badan uu u wakiil yahay oo uu u raadinayo meelo uu
maalgeliyo, Ninkaas aad ayaan u soo dhoweeyey,” buu yidhi Maareeyihii Hotel
Sheraton, waxanu intaa ku daray,
“Waxan
uga sheekeeyey oo u amaanay Dalkan Jamhuuriyadda Djibouti, in dalku uu leeyahay
Dekad iyo Garoon diyaaradood oo casri ah iyo suuq ganacsi oo xor. Ninkii
Reer Kuuriya oo dhawr casho joogay, ayaan la kulmay habeenkii uu tegayey oo aan
warraystay, waxanu ii sheegay in aanu wax maalgelin ah ku samayn doonin
Djibouti, kuna dhiirrigelin doonin sharkadaha uu wakiilka ka yahay.
Aniguna waxaanu u sheegay in dalkan 80 sannadood ay Dawladda Faransiiska
haysatay, waxa uu iigu jawaabay, ‘Sidaas darteed, waxan la kulmay dadkii Faransiiska
ahaa ee degganaa dalkan Djibouti, waxanan waydiiyey waxay maalgashi igu samayn
waayeen dalkan ay muddadaas dheer ay joogeen? Balse, waxay ii sheegeen in ay
maalgashiga qudha ay ku sameeyeen uu yahay dekadda oo ciidanka badda ee
Faransiis joogo iyo garoonka diyaaradaha oo Ciidanka Cirka ee Faraansiis deggan
yahay.
Labada meelood oo
keliya ayaan maalgelinay, sababta oo ah magaaladan haddaad debadda uga baxdo
waxa deggan dad aan Sharci ku noolayn oo aan aaminsanayn lahaanshaha gaar
ahaaneed oo kugu qabsanaya wixii aad samayso Sharci kasta haddii aad sidato,
sidaas darteed haddii aad raadinayso meel aad maalgashato dalka jaarka ah ee
Itoobiya qabo,’ ayuu igu qanciyey Ninkii Kuuriyaanka ahaa,” ayuu yidhi
Mareeyihii Huteelka Sheraton Djibouti.
Qoladayadii reer
Soomaaliya ee qaxootida ah waa ku qanacnay sheekadii, annaga oo ka soo qaxnay
guryahyagii, beerahayagii iyo maal iyo mood wixii aan lahayn oo dad kale iska
qabsadeen. Waxa aynu ka warhaynaa shirkadihii shidaalka ka baadhayey Somaliland
ee Dawladdu sharciga siisay sida loogu qabsaday dhul qarfa ah oo cidla oo aan
la degganayn, dabadeedna ay iskaga huleeleen.
Sidoo kale,
shirkadahii buuraha cidlada ah macdanta ka baadhayey, ayaa iyakana lagu
qabsaday oo laga sheegtay iyaga oo sharci heshiis ah wata, kuwaasina waa
guureen. Kuwa waddaniyiin ah ee rabay inay waershado samaystaan ciidii Illaahay
meesha dhigay ayaa laga sheegtay oo loo diiday. Dhulkii seeraha ahaan jiray in
dib loo xidho waa la diiday. War bal amuurtan kaalay. Hadda waxa laga
faaloonayaa oo loo botorinayaa shirkado soo hawaystay inay maalgashi ku
samaeeyaan Dekadda Berbera. Xaggee marka loo kacayaa? Dadka Somaaliyeed meel
kasta ay joogaan waa xoola dhaqato, xoolaha ninkii xoog leh ee tol badan ayaa
dhaca. Ma jiro lahaansho gar ahaaneed iyo sharci sidaas qeexayaa. Tii ayaan
magaalo iyo dawlad la nimid. Ma aynaan wada noolan jirin ee Khawaaje ayaa isugu
keen keenay magaalooyin uu samaystay magac, dalna ina siiyey. Markuu
innaga tegay soddan sanno kadib waa burburinay oo sidii aan u noolan jirnay ee
beeliba ay meel degi jirtay ayaan ku noqonay. Hadda ayaa dib dedaal loogu galay
in bal sida dadwayga kale ee dunida loo noolaado oo sharci lagu noolaado. Ayaan
qaar sheeganaya Madax-dhaqameedyo iyo Barafasooro ayaa ololaynaya in haddana
dib loo guuro. Madaxweyne Barack Obama ayaa dhammaadkii sannadkii hore
cafis siiyey dad aan sharci degganaasho joogin Dalka Maraykanka. Digriitadaas
cafiska ahayd waxay saamaysay oo degganaasho sharci ah siinaysay Shan malyuun
oo qof. Dhawr Gobol oo dalka Maraykanka ka mid ah, ayaa dacwad ka furtay
Maxkamad Hoose oo ku taal Gobalka Taagsis (Texas). Maxkamadahaas waxay
daadifaysay oo waxba kama jiraan ku go’aamisay Digriitadii Madaxweyne Barack
Obama. Dawladda iyo Madaxweynaha waxa u furin uun inuu Rafcaan ka qaato
go’aanka Maxkamadda, oo uu u qaato Maxkamad ka sarreysa. Xaakinkii hawshiisii
ayuu wataa, Maxkamadda Rafcaanka loo qaatay ama way ku raaci ama way jebin
xukunkiisa, isaga wax dhibaato ihi ma soo gaadhayso. War bal day, boowe maxaa
kuu baxay!!
Xukuumaddii Madaxweyne
Cigaal dhisay sannadkii 1997, markii laga soo doogay ee laga heshiiyey
Dagaalkii Sokeeye ee socday 1994 – 1996, ayaa waxay ka codsatay Hay’adihii
Ajnebiga ahaa iyo Dawladihii Shisheeyaha, gaar ahaan UNDP inay dhinaca sharci
ku xukunka (Rule of Law) ay wax kala qabtaan, taas ayaa keentay in dib loo furo
Dugsiga Tababarka Booliska ee Mandheera, Abuuridda Kulliyadda Sharciga iyo
Machadka Tababarka Shaqaalaha dhinaca Maamulka Maaraynta iyo Xisaabaadka.
Saddexdiiba waa hirgaleen oo maanta waa shaqeeyaan. Labadii Gole ee
Xeer-dejinta [Wakiillada iyo Guurtida] ee sannadihii 1993 ilaa 2003, waxay
iyana ku guulaysteen inay ansixiyaan Xeerar badan oo maanta dalku ku dhaqmo,
haseyeeshee weli fari kama qodna oo wax loo baahan yahay in Xeerar ama Shuruuc
badan laga soo dheegto Dastuurka oo la waafajiyo.
Tusaale ahaan, waxa
aad looga hadlaa: Guryo, Warshado ay xukuumaddu ku wareejisay muwaadiniin. Waa
arrin aad looga murmo. Waxay xukuumaddu ku salaysaa arrintaas qodob Dastuurka
ah oo u oggolaanaya xukuumadda inay sidaas ka yeesho Hantida Qaranka haddii ay
dan ka aragto
Qodobka 12aad Hantida
Guud, Khayraadka Dabiiciga ah iyo Wax-soo-saarka Wadaniga ah:
1. Dhulku waa hanti
guud oo ka dhaxeeya Ummadda; mas'uuliyadiisana Dawladdaa leh.
2. Daryeelka iyo
illaalinta maalka iyo awqaaffa iyo hantida guud waa waajib saaran Dawladda iyo
muwaadiniinta, waxaana qeexaya Xeer.
3. Xukuumaddu waxay
awood u leedahay may yeelato, gacanta ku hayso, hantiguurto ama ma-guurto ah,
may iibsato, iibiso, kiraysato, kirayso, ku beddelato qiimo u dhigma ama ku
samayso hantidaas tasaruf kasta oo sharciga waafaqsan.
4. Khayraadka
dabiiciga ah ee dalka waxaa mas'uul ka ah Dawladda Dhexe, waxaanay qaadaysaa
tallaabo kasta oo suurtagal ah si loo baadho, loogana faa'iidaysto khayraadka
ku jira berriga iyo badda dalka. lllaalinta khayraadka dabiiciga ah iyo sida
ugu habboon ee looga faa'iidaysan karo Xeer ayaa qeexaya. 5. Hantida guud ee
lahaanshaheeda ama ka faa'iidaysigeeda loo baahdo in Ia wareejiyo waxay ku
wareegi kartaa si Xeerka waafaqsan. 6. Dawladdu waxay dhiirrigelinaysaa
wax-soo-saarka waddaniga sida beeraha, xoolaha nool, kalluunka, macdanta,
faleenka, xabagta iyo warshadaha ku shaqeeya wax-soo-saarka waddaniga ah.
7. Sekadu waa rukun
lslaamiya, habaynteedana waxaa caddaynaya Xeer gaar ah.
Dastuurku waxa uu
awoodda ku takri-falka Hantida Guud uu siiyay dawladda, waxase uu ku xidhay
Xeer. Xeerarkii lama hayo mana jiraan, haseyeeshee, waxa loo baahnaa in ay
xukuumaddu ay soo curiso Mashruuc Sharci oo ku saabsan arrintaas oo ay
Golayaashu [Wakiillada iyo Guurtidu] ansixiyaan markay ka dooddaan, taas oo
Xeer lagu dhaqmo oo tafaftiran oo qeexaya habka loo marayo wareejinta
mulkiyadda hantidaas, kaas oo cidina aanay ka hadasheen, lana isku eedeeyeen.
Sannadkii 2002 bishii
June oo uu Mudane Daahir Rayaale Kaahin uu Madaxweyne yahay, ayaa Marxuun Axmed
Jaamac Bootaan (Daaniye) oo ahaa Wasiirka Wershaduhu u soo qadimay Golaha
Wasiirrada qoraal uu ku magcaabay “Privatization Policy for Somaliland.”
Qoraalkaas oo uu ugu talagalay in laga curiyo Mashruuc Sharci oo loo gudbiyo
Golaha Xeer-dejinta [Wakiillada iyo Guurtida].
Ma garanayo halkii uu
ku dambeeyey, aniga oo ka baxay xukuumaddii sannad ka dib, waxanse hayaa nuqul
qoraalkaas ah. Waxa jirta in weli loo baahan yahay sharcigaasi, si loo
dhiirrigeliyo in ummaddu Sharci ku noolaato oo ku dhaqanto, taas oo
mas’uuliyadda kowaad ay iska leedahay Dawladda.
No comments:
Post a Comment